Architektura wyrazem pamięci

Architekci z pracowni Archiworks na co dzień tworzą głównie wnętrza publiczne. Tym razem zmierzyli się z nowym wyzwaniem. Dzięki pracy zespołu powstał monument upamiętniający masowe groby na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie. Pomnik nominowany był do Nagrody Architektonicznej Prezydenta Miasta Warszawy w kategorii „Przestrzeń publiczna”.

Pracownię Archiworks współtworzą Karol Dzik, Krzysztof Matuszewski i Maciej Szpalerski. Są wszechstronnym zespołem, który swobodnie odnajduje się w różnych dziedzinach architektury. W swoich projektach łączą funkcjonalność z estetyką w sposób harmonijny i przemyślany. Dbają o detale. Tworzą miejsca, które oddziałują na emocje – gdy trzeba skłaniają do refleksji, innym razem motywują do działania, albo, jak w przypadku monumentu na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie, upamiętniają. Zespół Archiworks potrafi płynnie przejść od projektów wnętrz publicznych do realizacji o symbolicznym wymiarze i wysokim ładunku emocjonalnym. Pracownia równie dobrze odnajduje się w przestrzeniach wymagających głębokiego szacunku, jak i w dynamicznych, codziennych przestrzeniach użytkowych.

Styl Archiworks definiuje wszechstronność – to podejście, które pozwala tworzyć przestrzenie piękne, użyteczne i poruszające jednocześnie.

Archiworks – architektura pamięci

Monument na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie, zrealizowany w 2022 r., stanowi symboliczne i emocjonalnie nacechowane miejsce pamięci. Powstał w hołdzie dziesiątkom tysięcy mieszkańców warszawskiego getta pochowanym w masowych mogiłach w czasie II wojny światowej. Monument zrealizowany z inicjatywy Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie oraz Fundacji Dziedzictwa Kulturowego jest przykładem współczesnej architektury, która łączy funkcję upamiętnienia z nowoczesną formą architektoniczną. Jednocześnie jest przykładem udanej współpracy między architektami a społecznością lokalną w celu komemoracji ważnych miejsc pamięci wspólnotowej.

– Projekt ten ma przede wszystkim znaczenie symboliczne. Odzwierciedla ideę pamięci i łączności z historią. Przemyślana przez nas dogłębnie forma architektoniczna sprawia, że monument działa na wyobraźnię, zachęcając odwiedzających do osobistej interpretacji historycznych wydarzeń. Symbolika w projekcie odwołuje się do tradycji żydowskiej, dzięki czemu jest bliska i zrozumiała dla odwiedzających, jak morze kamieni, które mają podkreślać trwałość i niezmienność wspomnienia o ofiarach – wyjaśniają architekci z pracowni Archiworks.

Monument spotkał się z uznaniem zarówno w środowisku architektonicznym, jak i wśród mieszkańców Warszawy, co potwierdza nominacja do prestiżowej Nagrody Architektonicznej Prezydenta Miasta Warszawy w 2023 r.

Pomnik harmonizuje z historycznym otoczeniem Cmentarza Żydowskiego. Konstrukcja nie narusza integralności przestrzeni, lecz podkreśla jej znaczenie jako miejsca pamięci. Monument nie tylko upamiętnia mieszkańców warszawskiego getta, których ostatnim miejscem spoczynku stały się masowe mogiły, ale także pełni funkcję przestrzeni do refleksji i medytacji. Jego lokalizacja i skala pozwalają na stworzenie intymnej atmosfery, w której odwiedzający mogą zatrzymać się i oddać hołd ofiarom.

Zarys pomnika wyznaczają ściany ze stali corten, które podkreślają granice mogił. Stal corten jest odporna na działanie niekorzystnych warunków atmosferycznych. Pod ich wpływem samoczynnie pokrywa się nalotem z chromu, miedzi, krzemu oraz fosforu będącym rodzajem naturalnej patyny.

Materiał ten, z czasem pokrywający się naturalną warstwą, stanowi odwołanie do estetyki przemijania. Płaszczyzny pomiędzy ścianami wypełniają kamienie, które symbolizują pamięć o bezimiennych ofiarach. Kamienie w tradycji żydowskiej mają wymiar głęboko symboliczny i są znakiem trwałej pamięci.

W centralnym punkcie przestrzeni monumentu usytuowany jest stalowy ażurowy postument. Kamienie ułożone w formie złamanej kolumny symbolizują przerwane życie i nadzieję.

Użycie w projekcie metalu i naturalnych barw – brązu stali, szarości kamienia – podkreśla powagę miejsca oraz jego historyczne znaczenie. Stonowana kolorystyka nie dominuje, stapia się z barwami otoczenia.

Monument na Cmentarzu Żydowskim jest miejscem wyjątkowym, które zarówno oddaje hołd przeszłości, jak i zaprasza do refleksji nad współczesnością.

Zdjęcia: Bartek Barczyk / serwis prasowy pracowni Archiworks