Justyna Martyniuk-Pęczek: Największym wyzwaniem w dziedzinie oświetlenia i urbanistyki świetlnej są kurczące się zasoby

Seminarium „Światło dnia i nocy” będzie okazją do spotkania wybitnych ekspertów w dziedzinie oświetlenia i urbanistyki świetlnej, którzy opowiedzą o tym, jak światło naturalne i sztuczne wpływa na architekturę, przestrzeń miejską, codzienne życie i tworzenie zrównoważonego środowiska.

W seminarium wezmą udział m.in. Roger Narboni – francuski projektant, który wprowadził pojęcie urbanistyki świetlnej, autor ponad 130 planów oświetleniowych na całym świecie oraz prof. Niko Gentile – adiunkt na Uniwersytecie w Lund, autor książki „Daylighting and Lighting under a Nordic Sky”.

Seminarium „Światło dnia i nocy” jest częścią działań międzynarodowej grupy badawczej WAPG „SUP&ER”, która w międzynarodowym środowisku stara się rozwijać interdyscyplinarne badania nad oświetleniem. Seminarium to efekt współpracy Targów Światło, Agencji SOMA oraz Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej.

Iwona Ławecka-Marczewska: Jakie ośrodki akademickie i autorytety zaangażowane są w prace grupy badawczej WAPG „SUP&ER”?

Dr hab. inż. arch. Justyna Martyniuk-Pęczek, prof. Politechniki Gdańskiej, Elmarco: Zespół badawczy składa się z przedstawicieli czterech instytucji akademickich z różnych krajów oraz badaczy z trzech polskich uczelni. Głównym badaczem z zagranicy jest prof. Claudia Naves David Amorim z Universidade de Brasília w Brazylii. W badaniach uczestniczą również prof. Joara Cronemberger oraz doktorantka Amanda Pintero z tej samej uczelni. Zespół z Uniwersytetu w Lund (Lund University) tworzą prof. Niko Gentile, prof. Ricardo Bernardo, doktorantka Agnieszka Czachura oraz magistrantka Caroline Susses. oraz dr hab. inż. arch. K. Krośnicka, prof. PG, dr hab. inż. arch. I. Mironowicz, prof. PG oraz dr N. Sokół. Równocześnie pełnię funkcję kierownika zespołu SUP&ER. W skład zespołu wchodzą również badacze z Politechniki Krakowskiej, Politechniki Śląskiej oraz Sopockiej Akademii Nauk Stosowanych. Dzięki połączeniu ekspertów z różnych dziedzin i ośrodków akademickich zespół realizuje badania w sposób interdyscyplinarny, co pozwala na kompleksowe podejście do analizowanych zagadnień.

Czy zechciałaby pani przybliżyć zakres prowadzonych badań?

Moje badania początkowo koncentrowały się na wpływie oświetlenia na przestrzeń miejską. Jednak w ostatnich sześciu latach, w obliczu zmian klimatycznych, kryzysu energetycznego i globalnych wyzwań politycznych, skupiłam się na efektywności energetycznej miast oraz wykorzystaniu ich potencjału solarnego, w tym światła dziennego. Poszukuję odpowiedzi na to, jak te nowe wyzwania kształtują współczesne miasta i ich przyszły rozwój. W odpowiedzi na te zagadnienia założyłam grupę badawczą „Światło i Energia” dla doktorantów, a z czasem rozszerzyliśmy jej działalność na poziom międzynarodowy, tworząc „SUP&ER” – inicjatywę poświęconą zrównoważonemu planowaniu i energetyce miejskiej.

Jakie główne tematy zostaną poruszone podczas seminarium „Światło dnia i nocy”?

Podczas seminarium skupimy się na dwóch kluczowych aspektach projektowania oświetlenia dziennego i elektrycznego w kontekście współczesnych wyzwań.

Roger Narboni, światowej sławy projektant oświetlenia, posiadający imponujący dorobek projektowy i mogący się pochwalić realizacjami na czterech kontynentach, zaprezentuje swoje wyjątkowe projekty. Dzięki temu uczestnicy otrzymają przekrojowy obraz różnych faz projektowania oświetlenia miast oraz poznają kluczowe aspekty uwzględniane obecnie w strategiach i masterplanach oświetleniowych. Szczególny nacisk zostanie położony na projektowanie oświetlenia miejskiego w kontekście zmian klimatycznych. Omówione zostaną nowe uwarunkowania środowiskowe, rosnące zapotrzebowanie na energooszczędne rozwiązania oraz ich wpływ na sposób kształtowania przestrzeni publicznych po zmroku.

Niko Gentile przybliży temat roli oświetlenia dziennego w procesie dekarbonizacji, czyli ograniczania emisji CO₂ w budownictwie i urbanistyce. Omówi rozwój dziedziny projektowania światła dziennego oraz jej wpływ na kształtowanie architektury i przestrzeni miejskich. Przedstawi również narzędzia, z których mogą korzystać projektanci, a także sposoby ich oceny i doboru w celu maksymalizacji efektywności energetycznej budynków przy jednoczesnym zachowaniu i dbałości o zdrowie użytkowników. Celem prezentacji będzie pokazanie, jak optymalne wykorzystanie światła naturalnego może przyczynić się do redukcji zużycia energii elektrycznej i wspierać strategię zrównoważonego rozwoju miast oraz tworzyć przyjazne przestrzenie.

Co kryje w sobie termin urbanistyka świetlna?

Termin „świetlna urbanistyka” poznałam podczas jednego z wykładów projektanta Rogera Narboniego. Moim zdaniem to on wprowadził ten koncept, choć oczywiście badania nad oświetleniem miast mają charakter interdyscyplinarny i wiele osób przyczyniło się do ukształtowania tego pojęcia.

Idea świetlnej urbanistyki polega na projektowaniu oświetlenia w taki sposób, aby tworzyć bezpieczne i przyjazne środowisko miejskie po zmroku oraz zachęcać mieszkańców i turystów do aktywnego korzystania z przestrzeni miejskiej również po zachodzie słońca. Oczywiście w tym założeniu uwzględniane są również kwestie ekologii, efektywności energetycznej instalacji, redukcji zanieczyszczenia światłem oraz integracji oświetlenia z nowoczesnymi technologiami, takimi jak inteligentne systemy sterowania. To wszystko ma służyć tworzeniu dobrej jakości środowiska zamieszkania.

Drugi z gości specjalnych seminarium – prof. Niko Gentile – jest autorem głośnej pracy poświęconej światłu dziennemu. Jakie najważniejsze zagadnienia podejmuje w swojej książce?

Niko Gentile wraz z Marie-Claude Dubois i Iasonem Bournasem są autorami bardzo ciekawej publikacji „Daylighting and Lighting Under a Nordic Sky”, książki o tym, jak współcześni architekci i projektanci mogą świadomie wykorzystywać światło dzienne jako kluczowy element projektowania przestrzeni. Jak sami opisują, reklamując swoją pozycję: po dekadach dominacji oświetlenia elektrycznego rośnie zainteresowanie światłem dziennym jako głównym źródłem oświetlenia wnętrz. Wpływają na to względy ekologiczne, energetyczne i zdrowotne – światło naturalne sprzyja oszczędności energii oraz poprawia samopoczucie, regulując także rytm dnia i nocy. W krajach skandynawskich, gdzie zimą światła jest bardzo mało, a latem w nadmiarze, jego unikalny charakter wymaga szczególnej uwagi w projektowaniu. Nowoczesne technologie, takie jak symulacje komputerowe, zaawansowane systemy sterowania i energooszczędne źródła światła LED, muszą być inteligentnie zintegrowane z projektowaniem budynków. Książka przeznaczona jest dla architektów i projektantów, którzy chcą efektywnie wykorzystać światło dzienne, uzupełniając je energooszczędnym oświetleniem elektrycznym.

Pani jest autorką kilku książek, w tym dwóch dotyczących światła elektrycznego w mieście. Czy zechciałaby pani rzucić nieco światła na poruszane w nich zagadnienia?

Pierwsza, „Światła miasta”, analizuje różne role oświetlenia w przestrzeni miejskiej. Pokazuję w niej, że nie tylko ilość światła i spełnienie norm oświetleniowych wpływają na sposób, w jaki przestrzeń jest wykorzystywana po zmroku. Równie istotne są aspekty funkcjonalne, takie jak organizacja przestrzeni publicznej, a także estetyka i wrażenia użytkowników. W książce wyróżniłam różne role oświetlenia, aby pomóc urbanistom w projektowaniu wielowarstwowego systemu oświetlenia miejskiego.

Druga książka, „Od pragmatyzmu do masowej indywidualizacji w kształtowaniu form oświetlenia miasta”, to opowieść o rozwoju form oświetleniowych. Opisuję w niej, jak postęp technologiczny, urbanistyka i decyzje projektowe kształtowały systemy oświetleniowe i ich nagromadzenie w przestrzeni miejskiej. Zastanawiam się nad tym, jak forma oświetlenia wpisuje się w strukturę urbanistyczną i krajobraz miasta. Pokazuję także, w jaki sposób współczesna, cyfrowa technologia może zmienić podejście do projektowania i integracji elementów oświetlenia z zagospodarowaniem przestrzeni miejskiej.

Co uważa pani za największe wyzwanie w dziedzinie oświetlenia i urbanistyki świetlnej? Jakie są zagrożenia, a jakie pozytywne tendencje?

Największym wyzwaniem w dziedzinie oświetlenia i urbanistyki świetlnej są kurczące się zasoby. Tworzymy coraz to nowsze systemy oświetleniowe, zużywając przy tym materiały i energię, dlatego kluczowe staje się gospodarne wykorzystanie tego, co już mamy. W tym kontekście ważny jest aspekt gospodarki cyrkularnej.

Nieustannie dążymy do rozwoju wydajniejszych technologii oświetleniowych, co pozostaje niezmiennym trendem. Jednak równie istotnym aspektem staje się oszczędność materiałowa i dbałość o zrównoważone wykorzystanie surowców. W tym kontekście rola projektantów rośnie – ich zadaniem nie jest już tylko zapewnienie „równomiernego oświetlenia”, ale przede wszystkim optymalizacja systemów, tak aby oświetlać to, co rzeczywiście wymaga światła, a nie nadmiernie rozświetlać miasta.

Dużo mówi się obecnie na temat projektowania zrównoważonego. Jak je rozumieć w kontekście oświetlenia i urbanistyki świetlnej?

Projektowanie zrównoważone w kontekście oświetlenia i urbanistyki świetlnej polega na integracji aspektów środowiskowych, przestrzennych i ekonomicznych, a także – co dziś kluczowe – uwzględnieniu zdrowia człowieka. Współczesne podejście do zrównoważonego projektowania oświetlenia koncentruje się na kilku fundamentalnych zasadach:

• Ochronie zdrowia i dostosowaniu oświetlenia do rytmu dobowego, tak aby wspierało naturalny cykl dnia i nocy.
• Projektowaniu prośrodowiskowym, uwzględniającym wpływ światła na ekosystemy, w tym owady i zwierzęta, tak aby nie zakłócało ich naturalnych procesów.
• Efektywnym zarządzaniu zasobami, czyli minimalizacji zużycia energii oraz materiałów wykorzystywanych do produkcji i instalacji systemów oświetleniowych.

W jakim kierunku, w obliczu katastrofy ekologicznej, powinna zmierzać architektura, by była zrównoważona? Czy rozwiązaniem może być zaniechanie projektowania?

To bardzo istotne, ale jednocześnie trudne pytanie. Współczesna architektura coraz bardziej zmierza w kierunku optymalizacji i dialogu, jednak nie jest to już – jak kiedyś – wyłącznie „dialog z formą”, lecz coraz częściej dialog społeczny.

Wiele projektów powstaje dziś w wyniku kompromisu. Czasami jest to współpraca ekspertów, ale idealnym rozwiązaniem byłoby, gdyby ten dialog obejmował także różnych interesariuszy, a przede wszystkim mieszkańców i użytkowników przestrzeni.

Dlatego w badaniach nad oświetleniem kluczowe staje się analizowanie zachowań i preferencji użytkowników. Chodzi nie tylko o tworzenie optymalnych rozwiązań technicznych, ale przede wszystkim o to, aby nie pogarszać warunków życia mieszkańców i osób korzystających z danej przestrzeni.

W tym kontekście kluczowa jest edukacja. Dotyczy to zarówno projektantów, którzy powinni tworzyć rozwiązania optymalne pod względem technicznym i przyjazne dla użytkowników, jak i samych mieszkańców, którzy korzystają z tych przestrzeni.

Jak pokazuje przykład Beddington Zero Energy Development (BedZED) w Londynie, nawet najlepsze rozwiązania nie przyniosą oczekiwanych efektów, jeśli nie będą właściwie użytkowane. W tamtym przypadku brak proekologicznych nawyków mieszkańców sprawił, że osiedle nie osiągnęło pełnego potencjału w zakresie efektywności energetycznej. To pokazuje, jak istotne jest łączenie dobrego projektowania z edukacją użytkowników, aby zapewnić realne i trwałe korzyści dla środowiska i społeczności.

Co sądzi pani o stwierdzeniu Alejandro Araveny, wybitnego architekta, laureata Nagrody Pritzkera i przewodniczącego jury tego prestiżowego konkursu, który nie tak dawno gościł w Polsce, że jedną z rzeczy, których najbardziej będziemy potrzebować w miastach jest stworzenie poprzez architekturę warunków, które zwielokrotnią możliwości spotkań i interakcji między ludźmi?

Obecność ludzi i ich interakcji to kluczowa cecha opisująca jakość przestrzeni publicznej – jak pisał Jan Gehl w „Życiu między budynkami”. Nic więc dziwnego, że Alejandro Aravena podkreśla znaczenie zwielokrotnienia możliwości spotkań i interakcji międzyludzkich. To kolejny głos potwierdzający, że zadaniem architektów jest projektowanie miast dla ludzi. Nie muszą być one spektakularne pod względem formy – powinny być przede wszystkim użyteczne, funkcjonalne i odpowiadać na realne potrzeby mieszkańców.

Dlatego tak ważne jest ciągłe monitorowanie i dostosowywanie przestrzeni miejskich do zmieniających się warunków i oczekiwań użytkowników. Doskonałym przykładem tego zjawiska są konsekwencje pandemii COVID-19 – nagle przestrzenie zielone, balkony czy koncepcja home office stały się kluczowymi elementami odpowiadającymi na nowe potrzeby społeczne.

Podobne podejście powinniśmy stosować w projektowaniu oświetlenia miast i budynków. Czy latarnie muszą być zapalone w pełnym zakresie całą noc, a może można je odpowiednio przygaszać? Czy rzeczywiście potrzebujemy aż tyle światła? Nowoczesne technologie sterowania i systemy smart lighting pozwolą nam w przyszłości dynamicznie dostosowywać oświetlenie do rzeczywistego użytkowania przestrzeni.

Interesujące jest również to, jak sztuczna inteligencja (AI) może zmienić sposób wykorzystania technologii oświetleniowych do wypełniania potrzeb użytkowników – ale to temat na kolejną dyskusję.

Zdjęcia: archiwum prywatne Justyny Martyniuk-Pęczek

Link do zapisów na seminarium: Światło 2025 Szkolenia

W designdoc.pl publikujemy także wywiad z dr inż. arch. Anną Lorens, której projekty dla Siru Lighting zostaną zaprezentowane podczas Targów Światło 2025. Nasza rozmówczyni opowiada m.in. o lampach swojego autorstwa oraz przybliża ideę wystawy podsumowującej warsztaty studentów we Włoszech, która jest ważnym punktem programu targów.